کمالگرایی یکی از آسیب‌هاییه که می‌تونه پیامدهای منفی زیادی به همراه داشته باشه؛ از جمله اضطراب و افسردگی. انتظارات بیش از حد و غیرواقعی از نوجوان‌ها، رفته رفته کمالگرایی رو در اون‌ها پرورش می‌ده و باعث می‌شه در سنین بالاتر، دچار مشکلات جدی بشن. چون هیچ وقت از عملکرد خودشون در انجام کارهای مختلف راضی نخواهند بود و عملاً لذتی از زندگی نمی‌برن. در این مقاله از کیمیاگرخونه، می‌خوایم راجع به کمالگرایی نوجوانان صحبت کنیم و توضیح بدیم که شما والدین دانش آموزهای کنکوری چطور می‌تونید در حل این مشکل به فرزندتون کمک کنید. پس اگه فرزند نوجوان دارید، این مقاله رو از دست ندید.
تعریف کمالگرایی و انواع آن
کمالگرایی در واقع ترجمه فارسی واژه انگلیسی Perfectionism هست، اما ترجمه چندان مناسبی نیست. چراکه کمالگرایی در فارسی، بار معنایی مثبتی داره، درحالی‌که در حقیقت، یک اختلال شخصیتی به شمار می‌ره. به همین دلیل، بهتره که به‌جای کمالگرایی، از واژه نقص‌هراسی استفاده کنیم. کسی که دچار نقص‌هراسیه، از کوچک‌ترین نقص و اشتباهی در انجام کارهاش می‌ترسه و وحشت داره.
کمالگرایی به این معناست که فرد استانداردهای بسیار بالایی برای خودش تعیین میکنه و از شکست و اشتباه، ترس بسیار شدیدی داره. این استانداردها گاهی اون‌قدر ایده آل‌گرایانه، دست‌نیافتنی و غیرواقعی هستن که هرگز نمی‌شه برآورده‌شون کرد. در نتیجه، فرد کمالگرا روزبهروز احساس ناتوانی و نالایقی بیش تری میکنه.
کمالگرایی مثبت و کمالگرایی منفی
در تعریف و دسته بندی کمالگرایی، معمولاً اون رو به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌کنن که از نظر ما، دسته‌بندی درستی نیست. کمالگرایی مثبت باعث تلاش و تکاپوی بیش‌تر می‌شه و مثل یه موتور محرکه، فرد رو در مسیر رسیدن به اهداف به سمت جلو حرکت می‌ده. اما کمالگرایی منفی باعث می‌شه فرد اون‌قدر از اشتباه، نقص و شکست بترسه که اصلاً هیچ کاری نکنه! دلیل این‌که می‌گیم این دسته‌بندی، درست نیست اینه که کمالگرایی حتی اگه مثبت هم باشه، در طی زمان به کمالگرایی منفی تبدیل می‌شه و دیگه نمی‌شه کنترلش کرد. بنابراین، کمالگرایی هیچ جنبه‌ی مثبتی نداره، یک اختلال به شمار می‌ره و حتماً باید درمان بشه.
ممکنه فرزند شما در سنین کودکی و نوجوانی، دچار کمالگرایی باشه و با نیروی محرکه‌‌ش، مُدام درس بخونه و تلاش کنه تا بالاترین نمره‌ها رو به دست بیاره و هیچ نقصی در کارش نباشه. یا وقتی نمره‌ش کم می‌شه، حسابی به هم بریزه و چند روز دچار عذاب و ناراحتی باشه و این از دیدگاه شما کاملاً مثبت و خوشایند به نظر برسه و نشون‌دهنده اهمیت درس و مدرسه برای فرزندتون باشه، اما باید توجه کنید که این کمالگرایی اگه درمان نشه، در سال‌های آینده بلای بدی بر سر فرزندتون میاره!
علائم کمالگرایی نوجوانان
اگه علائم زیر رو در فرزندتون مشاهده می‌کنید، احتمالاً دچار کمالگرایی یا نقص‌هراسی شده و بهتره پیش از این‌که این اختلال در ذهن و رفتارهاش نهادینه بشه، برای درمانش اقدام کنید:
- مشکل در تکمیل تکالیف به دلیل ناتوانی در انجام بدون عیب‌و‌نقص
- زیادی محتاط‌بودن
- اضطراب شدید ناشی از ترس از شکست
- زیادی سؤال‌پرسیدن درباره جزئیات
- اعتقاد به شکست در صورت ضعیف‌تر عمل‌کردن از سایر همکلاسی‌ها
- حساسیت زیاد به انتقاد
- تمرکز بر اشتباهات به‌جای موفقیت‌ها
- عقب‌انداختن کارها
- خود-انتقادی بیش‌ازحد
- مشکل در تصمیم‌گیری و اولویت‌بندی کارها
- قضاوت‌گری درباره شکست‌های دیگران
۳ دلیل ایجاد کمالگرایی در نوجوانان
به طور کلی، می‌تونیم ریشه‌های اصلی ایجاد کمالگرایی نوجوانان رو به‌صورت زیر دسته‌بندی کنیم:
- تمایل به کمال‌طلبی از خود: این مسئله از عزت نفس پایین ناشی می‌شه. یعنی فرد خودش رو به اندازه‌ی کافی، خوب و لایق نمی‌دونه و تصور میکنه اگه در جایی اشتباهی کنه یا به چیزی که می‌خواد نرسه، یعنی دیگه کوچک‌ترین ارزشی نداره. چون نه تنها آدم خوب و دوست‌داشتنی‌ای نیست، بلکه از پس انجام بی‌نقص کارها هم برنمیاد!
- تمایل به کمال‌طلبی از افراد: پدرها و مادرها، معلم‌ها، مشاورهای مدرسه و…، خیلی وقت‌ها با انتظارات بی‌جا و غیرواقعی از نوجوان‌ها، باعث آزار و اضطراب شدید در اون‌ها می‌شن و به سمت کمالگرایی سوقشون می‌دن.
- تمایل به این باور که دیگران از شما می‌خواهند کامل باشید: خیلی وقت‌ها این تصور وجود داره که خوب‌بودن یعنی بی‌نقص‌بودن. یعنی در صورتی در نظر دیگران دوست‌داشتنی و ارزشمند هستیم که بی‌عیب و نقص باشیم. چنین تصوری کاملاً غلطه، چون هیچکس کامل نیست و هرکسی بالاخره در یک چیزی ضعف داره و ممکنه هزاران خطا و اشتباه رو مرتکب بشه.
نقش والدین در ایجاد کمالگرایی در نوجوانان
والدین خیلی وقت‌ها با رفتارها و توقعاتشون، تخم کمالگرایی یا نقص‌هراسی رو در ذهن فرزندشون می‌کارن. برای این‌که بهتر متوجه بشید، بذارید براتون یه مثال بزنیم. فرض کنید دختربچه‌ی کوچولویی یه لیوان رو میندازه و می‌شکنه و پدر این دختر بهش می‌گه که «آخه دختر خوب این کار رو میکنه؟». پدر این بچه با این جمله هم عزت نفس فرزندش رو از بین می‌بره، چون بهش می‌گه که دختر خوبی نیست و هم این باور رو بهش القا میکنه که با کوچک‌ترین اشتباهی، دیگه دختر خوب و دوست‌داشتنی‌ای نیست.
این یه مثال ساده از پر و بال دادن به نقص هراسی در فرزندان توسط پدر و مادره و می‌تونه در ابعاد مختلف زندگی تعمیم داده بشه و شکل و شمایل بدتری به خودش بگیره. یعنی پدر و مادر اون‌قدر فرزندشون رو برای بی‌نقص‌بودن تحت فشار روانی می‌ذارن که عملاً نابودش می‌کنن. و این باور رو در فرزندشون شکل می‌دن که همیشه و در تمام مراحل زندگی، برای این‌که از جانب دیگران پذیرفته بشه، باید کامل و بی‌نقص و عیب باشه.
پیامدهای کمالگرایی در نوجوانان
- هراس و نگرانی
- افسردگی
- افکار خودانتقادی شدید
- اجتناب از تجربیات جدید
- کاهش کیفیت عملکرد
- افزایش اهمال‌کاری
- روابط ناموفق با دوستان و همسالان
- کناره‌گیری از فعالیت‌های گروهی و اجتماعی
علاوه بر مواردی که گفته شد، تجربه شکست‌های سنگین هم یکی دیگه از پیامدهای کمالگرایی در نوجوانانه. نوجوانان‌هایی که دچار کمال‌طلبی هستن، معمولاً شكست‌های سنگینی رو تجربه می‌کنن. یک دسته از کمالگراها برای رسیدن به بهترین عملکرد و نتیجه، حسابی تلاش می‌کنن اما از اون‌جایی که استانداردهای بسیار بالایی دارن و هیچی راضیشون نمی‌کنه، در نهایت هم احساس می‌کنن شکست خوردن و با وجود تلاش زیاد، باز هم به اون نتیجه آرمانی که در ذهنشون بوده نرسیدن. دسته دوم هم افرادی هستن که از ترس شکست، اصلاً تلاش نمی‌کنن و در نهایت، قطعاً شکست می‌خورن و این دور باطل مُدام ادامه پیدا میکنه.
روش‌های درمان کمالگرایی نوجوانان
شما والدین عزیز باید به فرزندتون کمک کنید که الگوهای کمالگرایانه رو بشکنه و بتونه از شر این تصور که همه‌چیز باید کامل و بی‌نقص باشه، رها بشه. در غیر این صورت، هیچ وقت جرأت تجربه‌های جدید رو نخواهد داشت، هیچ‌وقت از خودش راضی نخواهد بود و روزبهروز مضطرب‌تر، سرخورده‌‌تر و ناامیدتر می‌شه. در این قسمت، راهکارهایی رو معرفی می‌کنیم که با انجام اون‌ها، می‌تونید به فرزندتون کمک کنید رفته رفته کمالگرایی رو کنار بذاره و دید منطقی‌تر و واقعی‌تری نسبت به خودش و جهان داشته باشه.
حل عوامل زمینه‌ساز
همون‌طور که گفتیم، خیلی وقت‌ها انتظارات و توقعات بیجای پدر و مادر باعث کمالگرایی فرزندشون می‌شه. بنابراین، در قدم اول باید چنین نگرشی از بین بره. یعنی نوجوان شما باید احساس کنه که حتی در صورت شکست هم باز برای شما ارزشمند و دوست‌داشتنیه و نسبت به توانایی‌های خودش ایمان داشته باشه. نه این‌که مُدام مضطرب باشه که اگه شکست بخوره، دیگه هیچکس قبولش نداره و طرد می‌شه.
برخورد منطقی با نوجوان کمالگرا
به کمالگرایی فرزندتون دامن نزنید و در برابر رفتارهاش، برخورد منطقی و واقع‌بینانه داشته باشید. یعنی اگه فرزندتون رفتارهای کمالگرایانه از خودش نشون می‌ده، با گفت‌و‌گوی منطقی، متوجهش کنید که همه‌ی آدم‌ها دارای نقص‌ها و نقاط ضعف هستن و این مسئله کاملاً طبیعیه و چیزی برای نگرانی وجود نداره. قدرت پذیرش شکست‌ها و نقص‌ها رو در فرزندتون تقویت کنید و اجازه ندید دیدگاه‌های کمالگرایی در ذهنش ریشه‌دار بشه.
تقویت تفکر اهمیت عملکرد خوب به‌جای عملکرد بی‌نقص
منظور از این حرف این نیست که داشتن استانداردهای پایین رو در ذهن فرزندتون تقویت کنید. بلکه به این معنیه که کمک کنید فرزندتون درک کنه باید تلاش و کوشش کنه تا بتونه به نتیجه خوبی برسه، اما بپذیره که شکست و اشتباه هم جزئی از زندگیه و قرار نیست همیشه بدون هیچ‌گونه نقصی، به موفقیت صد درصدی برسه. ایجاد این دیدگاه متعا‌دل باعث می‌شه کمالگرایی در ذهن فرزندتون کم‌رنگ بشه و به واقعیت‌‌های زندگی پی ببره و بتونه با سلامت روان بالاتری در زمینه‌های تحصیلی، شغلی، ورزشی، هنری، اجتماعی و… تلاش کنه و از این تلاش لذت ببره. به‌علاوه، سعی کنید به‌جای تشویق فرزندتون برای دستاوردهاش، تلاش و پیشرفتی که داشته رو مورد ستایش قرار بدید تا بفهمه که حتی اگه به هدف نهایی هم نرسه، همین که سعی خودش رو کرده ارزشمند و قابل‌تقدیره.
سخن پایانی
کودکی و نوجوانی دوره‌هایی هستن که بسیاری از رفتارها و نگرش‌ها در فرزند شما نهادینه می‌شه. والدینی که بیش‌ازحد سختگیر هستن و فرزندشون رو برای بهترین‌بودن تحت فشار قرار می‌دن، الگوهای کمالگرایی رو در ذهن فرزند تقویت می‌کنن که در آینده می‌تونه حسابی مشکل‌ساز بشه. به هیچ وجه، وقتی فرزندتون کار نادرستی انجام می‌ده یا شکست می‌خوره، محبتتون رو ازش دریغ نکنید و این باور رو در ذهنش ایجاد نکنید که فقط وقتی کامل و بی‌نقصه دوستش دارید.
خانواده باید پایگاه امن نوجوان باشه تا هر مشکلی که براش پیش اومد، بهش مراجعه کنه و بدون ترس، از اشتباهات و مشکلاتش حرف بزنه. نه این‌که از ترس طردشدن، استرس و اضطراب دائمی رو با خودش حمل کنه و روزبهروز فرسوده‌تر و منزوی‌تر بشه. به‌علاوه، سعی کنید اعتماد بنفس و عزت نفس فرزندتون رو تقویت کنید و این باور رو در ذهنش بسازید که لایق، دوست داشتنی و مورد قبوله، حتی اگه شکست بخوره و نتونه موفق بشه.